Firijiin meeshaa qabbanaa’aa ho’a gadi aanaa yeroo hunda eegu yoo ta’u, akkasumas oomisha siiviilii nyaata ykn meeshaalee biroo haala ho’a gadi aanaa yeroo hunda keessa tursudha. Sanduuqa keessaa kompressara, kaabinee ykn saanduqa ice maker itti qorra, fi saanduqa kuusaa meeshaa firijii qabutu jira. Yeroo baayyee hammi firijii elektirikii manaa liitira 20 hanga 500 ta’a. Itti aansuudhaan, ka’umsaa fi guddina seenaa . Firijii xiqqaa . .
Ka’umsa seenaa firijii.
Adeemsa misooma firijii.
Ka'umsa seenaa firijii .
Nyaanni ho'a gadi aanaa irratti kuufame manca'uuf akka hin saaxilamne umurii isaa xiqqaa irraa eegalee beeku. Dhaloota Kiristoos dura bara 2000 ol (Dhaloota Dh. Shang Dynasty (Dheenjata Dhaloota Kiristoos dura jalqaba jaarraa 17ffaa irraa kaasee hanga jaarraa 11ffaatti), Chaayinaanis nyaata kunuunsuuf bubbee akkamitti akka fayyadamtu beekti turte. Bara giddu galeessaa keessa biyyoonni hedduun biyyoota hedduu keessatti nyaata kunuunsuuf kaabinoota bishaan addaa ykn kaabinoota dhagaa keessa kaa’uuf mul’atan. Hanga bara 1850mootaatti, gosa kana . Firijiin top freezer Ameerikaatti gurgurame.
Jechi 'fridge' jedhu hanga walakkeessa jaarraa 17ffaatti dhihaatti afaan Ameerikaa hin seenne. Misooma magaalattiitiin daldalli ICE suuta suutaan guddateera. Hoteelota, hoteelota, hospitaalotaa fi daldaltoota magaalaa hubatoo ta’an tokko tokko foon, qurxummii fi dhadhaa kunuunsuuf suuta suutaan itti fayyadamaa ture. Waraana Sivilii Ameerikaa (1861-1865 AD) booda, bubbeen konkolaataa fe’umsaa firijii keessatti, akkasumas itti fayyadama siiviiliif fayyadameera. Bara 1880tti walakkaan isaa . Retro Fridge New York, Philadelphia fi Baltimore keessatti kan gurgurame yoo ta'u, firijiin Boston keessatti gurgurame harka sadii keessaa tokko fi Chikaagootti gurguramee ture. Oomishaaleen walfakkaatan firijiis qabu.
Firijii gahumsa qabu ijaaruun akka nuti yaadne salphaa miti. Jalqaba bara 1800moota keessa kalaqtoonni beekumsa teermoofiiziksii saayinsii qabbanaa’uuf murteessaa ta’e irratti hubannoo bu’uuraa qaban turan. Lixa keessatti namoonni firijiin hundarra gaariin akka bubbee hin badne ittisuu qaba jedhanii amanu, ilaalchi akkasii yeroo sanatti baay’ee barame dogoggora waan ta’eef, bubbee baqsuu waan ta’eef gahee firijii taphate. Bubbee akka hin hojjenneef ice firaasha keessatti marsuu dabalatee, jalqaba irratti ice eeguuf carraaqqiin guddaan godhame. Kalaqtoonni madaallii sirrii insulaashinii fi marsaa firijii gahumsa qabuuf barbaachisu argachuuf kan milkaa’an hanga dhuma jaarraa 19ffaatti hin turre.
Adeemsa misoomaa firijii .
Garuu bara 1800tti deebi'ee, qonnaan bulaan Meeriilaandii kalaqaan guutame, Toomaas More, karaa sirrii ta'e argate. Qonna Waashingitan irraa gara maayilii 20 fagaatu qaba, bakka ganda George Town giddugala gabaa ta'etti. yeroo dhadhaa gabaaf dhiyeessu ture . Bottom freezer refrigerator dizaayinii isaa, maamiltoonni baaldiiwwan dorgomaa keessatti dhadhaa saffisaan baqsu bira darbanii gatii gabaa caalaa akka isaaf kaffalan argate ammas haaraa, cimaa, fi sirnaan murameef. Dhadhaa paawundii tokko. Mooree akka jedhutti faayidaan firijii isaa tokko qonnaan bultoonni oomisha isaanii qabbaneessuuf halkan gabaa dhaquu hin qaban.
Bara 1822tti, fiizisistiin beekamaan Biriteen Faraday haala dhiibbaa qabu keessatti kaarboon daayi’oksaayidii, amooniyaa, kilooriinii fi gaazonni biroo gara dhangala’ootti akka jijjiiraman, yeroo dhiibbaan gadi bu’u gaasii akka ta’u hubate. Adeemsa dhangala’aa irraa gara gaaziitti jijjiiramuu keessatti ho’a baay’ee waan xuuxuuf ho’i naannoo isaa saffisaan akka gadi bu’u taasisa. Argannoon kun hanga Faradaytti dhaloota boodaaf bu’uura ti’oorii kan ta’e yoo ta’u, teeknooloojiiwwan qabbanaa’uu namtolchee kan akka kompressaraa kalaquuf. Koompireesarri firijii namtolchee jalqabaa bara 1851tti Harrisoniin kalaqame.Harrison, abbaan qabeenyaa Australia 'Geelong Advertiser', gosa ether waliin qulqulleessuu ture yeroo inni yookaan bu'aa qabbanaa'aa cimaa sibiilarratti qabu argate. Ether dhangala’aa qabxii bullaa’insaa baay’ee gadi aanaa qabu yoo ta’u, kunis taateewwan endothermic danfaatiif kan saaxilamudha. Hariisan Ether fi a fayyadamuun firaayizarii hojjete. 3 firijii balbalaa qorannoo booda dhiibbaa paampii fi yeroo wayinii hojjechuu qabbaneessuu fi qabbaneessuuf mana wayinii Victoria, Australia keessatti hojiirra oolche.
Bara 1873tti, keemistii fi injinarri Jarmanii Karl von Linde akka firijiitti fayyadamuun firijii kana kalaqe. Liindeen sirna dhiibbaa (compression system) oofuuf danfaa xiqqaa fayyadama, akka amooniyaa irra deddeebi’amee dhiibamee danfu gochuun qabbanaa’uu ni uuma. Liindiin jalqaba kalaqa isaa mana bishaan daakuu Sedoumar Wiesbaden keessatti hojiirra oolche, firijii industirii dizaayinii fi oomishaa ture. Boodarra firijii industirii fooyyesse. Miniaturized gochuuf, bara 1879tti, firijiin manaa namtolchee firijiidhaan qophaa'e addunyaa irratti kan jalqabaa ta'e. danfaatiin hojjetu Firijiin dafee gara oomishaatti kan galfame yoo ta’u, bara 1891tti ammoo Jarmanii fi Ameerikaatti yuunitiin 12,000 gurguramee ture.
Mootarri elektirikii jalqabaa kan kompireesara kana oofu bara 1923tti injinaroota Siwiidin Biraayitan fi Mendes jedhamaniin kan kalaqame yoo ta’u, dhaabbati Ameerikaa tokko boodarra paatentii isaanii kan bite yoo ta’u, bara 1925tti ammoo firijii elektirikii manaa jalqabaa oomishe. Firijii elektirikii isa jalqabaa keessatti, kompressara elektirikii fi firijiin adda baafamaniiru. Inni lammaffaan yeroo baay’ee kutaa lafa jalaa ykn kutaa kuusaa manaa keessa kan kaa’amuu fi karaa tuubootiin kompressara elektirikii waliin kan walqabsiifamudha. Boodarra lamaan isaanii walitti makamanii tokko ta’aniiru. Bara 1930 dura, firijiiwwan firijiin itti fayyadaman keessaa harki caalaan isaanii nageenya kan hin qabne yoo ta’u, kanneen akka iiteer, amooniyaa, asiidii salfariik fi kkf, abidda qabsiisuu, kan mancaasu ykn kan nama aarsu turan. Boodarra, firijii nageenya qabu barbaaduu jalqabee Freon argadhe. Freon kompaawundii filooriinii summii hin qabne, kan hin mancaane, kan hin mancaanedha. Utuu hin turin meeshaalee firijii adda addaatiif qabbanaa'aa ta'ee waggoota 50 oliif itti fayyadamaa ture. Garuu Freon laayibara ozoonii qilleensa lafaa irratti dhiibbaa hamaa akka qabu hubatameera. Kanaaf namoonni ammas firijii haaraa fi fooyya’aa ta’e barbaaduu jalqaban.
Yoo wajjin hojjettan firijii ykn waa’ee dhaabbata keenyaa caalaatti baruu barbaaddan, marsariitii irratti nu waliin wal qunnamuu dandeessu. Marsariitiin keenya ofiisalaa . https://www.feirolongile elektirikii.com/.
